مجله خبری-سبک زندگی نگار: یکی از احکام فروع دین برای مسلمانان، امر به معروف و نهی از منکر است. این امر مانند نماز، روزه و زکات از ضروریّات دین است. امر به معروف و نهی از منکر یعنی وا داشتن مردم به کار واجب و مستحب، و باز داشتن آنها از انجام کارهای حرام و مکروه در احکام دین میباشد.
آیات و روایات بسیاری دربارهی اهمیت و آثار امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که در این بخش به آنها و همچنین اهمیت و چگونگی انجام امر به معروف و نهی از منکر میپردازیم.
«معروف» یعنی کار نیکی که عقل خوبی آن را درک میکند و یا شرع مقدّس، ما را به خوب بودن آن راهنمایی کرده است و «منکَر» یعنی کار بد و ناپسند که عقل، بد بودن آن را درک میکند و یا شرع مقدّس ما را از ناپسند بودن آن آگاه نموده است.
امر به معروف ونهی از منکر در میان فرائض اسلام، از جهت مو قعیّت و اهمیّت دارای امتیاز مخصوصی میباشد. وجوب امر به معروف ونهی از منکر در اسلام، مانند وجوب نماز و روزه و زکات از ضروریّات دین است کسی که از روی توجّه به لوازم آن وجوب آن را انکار کند، جزء کفّار محسوب میگردد.
قرآن کریم در آیههای فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که در این جا به برخی از این آیات میپردازیم:
خداوند در قرآن میفرماید:
«وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ ۚ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿سوره آل عمران، آیه١٠٤﴾
ترجمه: و باید از شما گروهی باشند که [همه مردم را]به سوی خیر [اتحاد، اتفاق، الفت، برادری، مواسات و درستی]دعوت نمایند، و به کار شایسته و پسندیده وادارند، و از کار ناپسند و زشت بازدارند؛ و اینانند که یقیناً رستگارند.».
«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ». ﴿سوره آل عمران، آیه١۱۰﴾
ترجمه: شما مسلمانان به جهت اینکه به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام میکنید و ایمان به خداوند دارید، بهترین امّتهای جهان میباشید.
یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَٰئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ﴿سوره آل عمران، آیه١۱۴﴾
ترجمه: [در سایه قرآن و نبوّت پیامبر]به خدا و روز قیامت ایمان میآورند و به کار شایسته و پسندیده فرمان میدهند، و از کار ناپسند و زشت بازمی دارند و در کارهای خیر میشتابند؛ و اینان از شایستگانند.
إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَیٰ وَیَنْهَیٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ ۚ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ﴿سوره نحل، آیه ۹۰﴾
ترجمه: به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد، و از فحشا و منکر و ستم گری نهی میکند. شما را اندرز میدهد تا متذکّر [این حقیقت]شوید [که فرمانهای الهی، ضامن سعادت دنیا و آخرت شماست.]
پیامبر اکرم (ص) در روایات زیر فرمودند:
امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر مینمایند و به کارهای نیک دعوت میکنند، پیوسته در خیر و سعادت به سر میبرند؛ ولی در صورت ترک آن دو، برکات از آنان گرفته میشود و بعضی از آنان بر بعضی دیگر مسلط خواهند شد و نه در آسمان یاوری خواهند داشت و نه در زمین. (مستدرک الوسائل، همان، ج ۱۲، ص ۱۸۱)
کسی که به کوچک ما رحم و به بزرگ ما احترام نگذارد و امر به معروف و نهی از منکر ننماید، از ما نیست. (مستدرک الوسائل، همان، ج ۱۲، ص ۱۸۵)
کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا، پیامبر خدا (ص) و کتاب خدا در روی زمین است. (مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۸۶)
در کتاب توضیح المسائل جامع ذکر شده است امر به معروف و نهی از منکر در صورتی واجب میشود که شرایط زیر وجود داشته باشد:
هدف عمده و اساسی در امر به معروف و نهی از منکر محقق شدن معروف و زدوده شدن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال بهترین و مؤثرترین راهکارها و شیوههای عملی بود. موارد زیر برای نیل به این هدف توصیه میشود:
اولین و مؤثرترین روش در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. یکی از عوامل مهم در موفقیت پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) برای ترویج و گسترش مکتب استفاده از این روش بود. پیامبر اکرم (ص) در بسیاری از امور مانند ساخت مسجد، حفر خندق، برنامههای فرهنگی و اجتماعی و. قبل از تشویق دیگران خود پیشقدم میشد، امامان معصوم (ع) نیز این روش را اعمال میکردند.
اصل دوم که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر در خور توجه است، احترام به شخصیت افراد میباشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند، و به طور آشکار خود را نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت.
اغلب بسیاری از افراد انتظار دارند کسانی که در گرداب منکرات غوطه ور هستند را به یکباره از گرداب خارج کرده و مسلمان ایده آلی بسازند. اما باید توجه داشت که تربیت، روشی تدریجی است و فضایل یا رذایل اخلاقی به طور یک مرتبه در انسان ایجاد نمیشوند. از سوی دیگر نزول قرآن نیز تدریجی بوده است چرا که قرآن کتابی برای تربیت و هدایت انسانبه سوی کمال است.
محیط در تربیت و پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونهای آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر پادارند:
" لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ". (سوره حدید، آیه ۲۵)
پیامبر اکرم (ص) میفرماید:
"کلکمْ راعٍ، وَ کلکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ ".
هر کدام از شما مسئول هستید و درباره افرادی که به سخن شما گوش میدهند بازخواست خواهید شد. (بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۸؛ ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۸۴)
تشویق به ارزش و خوبی یکی از امتیازات مکاتب الهی است. پیامبر اکرم (ص) از عامل تشویق در جهت پیشبرد اهداف استفادههای زیادی میکرد. برای کسانی که دو رکعت نماز برای خدا میخواندند جایزه تعیین میکرد. (ره توشه راهیان نور ویژه محرم الحرام، ص ۱)
پیامبر اکرم (ص) وظایف حساس سیاسی، فرهنگی و نظامی را به افراد لایق میسپرد و امت را به نیکی و پاکی دعوت میفرمود.
یکی از روشهای موثر در امر به معروف و نهی از منکر، محبت و روحیه سازگاری و نرمخویی است. چنانچه پیامبراکرم (ص) به تصریح قرآن کریم مرهون این خصلت بوده است.
به طور کلی اگر در کنار شیوههای گذشته این شیوه را مد نظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر بی نتیجه خواهد ماند.
علمای اسلام برای امر به معروف و نهی از منکر مراتب و درجات و همچنین اقسامی قائل شده اند. اولین درجه و مرتبه نهی از منکر، هجر و اعراض یا انکار قلبی است و این در مواردی است که ما با شخصی که با او صمیمیت داریم قطع رابطه کنیم و نسبت به او سردی نشان دهیم.
این برخورد، برای او تنبیه تلقی شود، یعنی تحت یک زجر و شکنجه روحی قرار گیرد و این عمل ما در جلوگیری از کار بد او تأثیر داشته باشد؛ در غیر این صورت چه بسا فردی که از قطع رابطه ما استقبال کرده و او هم قطع رابطه کند و آزادتر دنبال منکرات و کارهای زشت برود در چنین مواردی این کار درست نیست.
درجه دومی که علما و دانشمندان برای نهی از منکر ذکر کرده اند، مرحله زبان است. چه بسا آن بیماری که دچار منکری است، به دلیل جهالت و نادانی و تحت تأثیر یک سلسله تبلیغات قرار گرفته است، احتیاج به مربی، هادی، راهنما و معلم دارد تا با او تماس بگیرد و با کمال مهربانی با او صحبت کند، موضوع را با او در میان بگذارد تا معایب و مفاسد را برایش تشریح کند تا آگاه شود و بازگردد.
مرحله سوم عمل است. گاهی طرف در درجه و حالی است که نه اعراض و هجران و نه زبان و بیان بر او تأثیر نمیگذارد. در اینجا باید از راه عمل وارد شد. وارد عمل شدن نه تنها به زور گفتن نیست، کتک زدن و مجروح کردن نیست، البته مواردی هم هست که جای تنبیه عملی است که آن هم از شئون حکومت اسلامی است و شهروندان جامعه اسلامی از پیش خود حق اعمال این تنبیهات را ندارند.
امر به معروف عملی این است که نباید تنها به گفتن قناعت کند و فکر کنیم همه چیز را گفتن درست میشود. گفتن، شرط لازم است، ولی کافی نیست. باید عمل کرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملی غیرمستقیم است. (تلخیصی از جلد دوم حماسه حسینی، مرتضی مطهری، ص ۱۹۳-۱۹۷)
در روایات آمده است که در آخرالزمان، گروهی امر به معروف را رها نموده و برای خود بهانهها و عذرها میآورند و کار خود را توجیه میکنند؛ از جمله توجیهات بهانه جویان برای ترک این وظیفه مهم دینی و انسانی، یکی از امور زیر است:
یکی از عوامل نادیده گرفتن معروف و مبارزه نکردن با منکر، طمع رسیدن به قدرت و مقام و یا به دست آوردن شهرت، مال و ثروت است.
امام علی (ع) فرموده است:
«بیشترین لغزشگاههای خردها، زیر درخشندگیهای طمع هاست». (نهج البلاغه، حکمت ۲۱۹)
بعضی به این دلیل که هرکس در مقابل اعمال خود مسئول است و کسی بار گناه دیگری را بر دوش نمیکشد، این مأموریت بزرگ الهی را ترک میکنند. هر جرم و گناهی در جامعه قابل سرایت است. یک خلاف از یک فرد، در کل جامعه اثر دارد.
قرآن کریم در قصه اصحاب سبت میفرماید:
«آنها قومی بودند که به آنچه خداوند برایشان حرام فرموده بود، از صید کردن ماهی در روز شنبه، مخالفت کردند و گروهی از ایشان، آنها را اندرز داده و نهی از منکر میکردند و جمعی دیگر ساکت بوده و نهی از منکر نمیکردند؛ بلکه ناهیان منکر را میگفتند:ساکت شوید و با ایشان کار نداشته باشید؛ زیرا اینها باید هلاک شوند.
چون آن قوم در معصیت فرو رفتند، عذاب الهی بر آنان نازل شد و تنها ناهیان از منکر نجات یافتند و بقیه گناهکاران و افرادی که نهی از منکر را ترک کرده بودند، همه به صورت میمون، مسخ شده و هلاک گردیدند». (سوره بقره، آیه ۶۵)
پیامبر اکرم (ص) در روایتی فرموده اند:
«به خدایی که جانم دردست اوست، از امت من گروهی از قبر برمی خیزند؛ در حالی که در قیافه بوزینه و خوک هستند. این قیافهها به خاطر آن است که آنان قدرت بر نهی از منکر داشته، ولی با گناهکاران سازش کردند». (کنزالعمّال، ج ۳، ص ۸۳)
گاهی سکوت و رها کردن این دو فریضه الهی، سرچشمه روحی و روانی دارد. فرد خجالت میکشد و حیا میکند. این نوع حیا در روایات اسلامی مورد انتقاد است. حیایی که انسان را از کارهای نیک و انجام وظیفه شرعی باز میدارد، ناپسند و منفی است و اسلام آن را در انسان نشانه نادانی و ناتوانی میداند.
امام علی (ع) فرمود:
«کسی که از گفتن حق شرم کند، احمق و نادان است». (غررالحکم، ح ۸۶۵۰)
بنابراین، شخصی که گرفتار این صفت است، باید با تمرین و ممارست آن را از خود دور کند. او باید از خداوند حیا کند و این حیای مثبت است.
امام علی (ع) فرمود:
«بهترین حیا، حیای از خداوند است». (غررالحکم، ح ۳۱۱۲)
برخی گوشه گیری را بهتر از ارتباط با دیگران دانسته، آن را ترویج مینمایند و میگویند: «انزواطلبی فوایدی، چون اندیشیدن و دوری از بسیاری از گناهان را به دنبال دارد». (کیمیای سعادت، ج ۱، ص ۴۳۴)
این افراد به خیال خودسازی به خیر و شر جامعه و مسائلی که در آن میگذرد، کاری ندارند. پذیرفتن این گونه تفکر، سبب میشود که انسان، مسئولیت اجتماعی خویش را از یاد برده و به فکر اصلاح و سعادت جامعه انسانی نباشد.
گاهی برخی افراد برای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیتهای اجتماعی، به توجیه گناه یا حق به جانب نشان دادن گناهکار میپردازند.
قرآن کریم درباره عدهای که از شرکت در جنگ احزاب خودداری کردند و بهانه آوردند که خانههای ما حفاظ ندارد و ما از ناموسمان در امان نیستیم، میفرماید:
«و گروهی از آنها از پیامبر رخصت طلبیدند، گفتند:خانههای ما را حفاظی نیست، خانه هایشان بی حفاظ نبود، میخواستند بگریزند». (سوره احزاب، آیه ۱۳)
امام صادق (ع) میفرماید:
«کسی که منکری را ببیند و با آن مبارزه نکند، در حالی که قدرت دارد، او دوست میدارد که خدا نافرمانی شود و کسی که نافرمانی خدا را دوست داشته باشد، در مقابل خدا به دشمنی و ستیز برخاسته است». (مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۷۷)
گاهی انسان به علت ترس، از مرگ و کم شدن رزق و روزی و ریختن آبرو و... امر به معروف و نهی از منکر نمیکند، ولی چنین شخصی باید بداند که در منابع روایی اسلام تأکید شده است: «امر به معروف و نهی از منکر، نه مرگی را نزدیک میکند و نه رزق و روزی انسانی را کاهش میدهد». (نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، خطبه ۱۵۶)
خداوند در قرآن فرموده است:
فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنی (سوره بقره، آیه ۵۰).
اما آن کس که از غیرخدا ترسی ندارد، نه تنها از مرگ نمیهراسد؛ بلکه مرگ، یعنی رسیدن به لقای معشوق، یگانه آرزویش است.
امام حسین (ع) میفرماید:
«من، مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز ذلت و خواری نمیدانم». (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۸۱)
برخی از افراد با برداشت نادرست از آیات قرآنی، مانند آیه شریفه: (.. وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیدِیکمْ إِلَی التَّهْلُکه...) (سوره بقره، آیه ۱۹۵)
و درک نکردن مفهوم «تقیه»، در انجام این دو فریضه الهی تعلل ورزیده و به دنبال بهانهای میگردند تا از زیر بار امر به معروف و نهی از منکر کردن، شانه خالی کنند.
پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر عبارت است از:
امام علی (ع) نیز درباره پیامدهای ناگوار ترک این دو فریضه فرموده است:
«امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که اگر چنین کنید، خداوند بدانتان را بر شما ولایت میدهد و آن گاه دعا میکنید، ولی مورد اجابت قرار نمیگیرد.» (وسائل الشیعه، ص ۱۷۹ و ۱۸۰)
امر به معروف و نهی از منکر نه تنها به اتفاق فقهای اسلام واجب است، بلکه اصل وجوب آن جزو ضروریات دین مبین اسلام به شمار میآید. امر به معروف و نهی از منکر با رعایت شرایط آن یک تکلیف شرعی عمومی برای حفظ احکام اسلام و سلامت جامعه است، و صرف توهم این که موجب بدبینی فاعل منکر یا بعضی از مردم نسبت به اسلام میگردد باعث نمیشودکه این وظیفهی بسیار مهم ترک شود.